Categorie: boeken

meer stilte …

Of ik een tijdslot had…? Nou nee, na een controlebezoekje bij het OLVG dacht ik zo binnen te kunnen lopen bij het nieuwe ‘Nationaal Holocaust museum aan de Plantage Middenlaan. Gelukkig was de museummedewerker vriendelijk genoeg om mij door te laten en was het betreffende tijdslot waarschijnlijk toch niet helemaal vol. Terzijde; wel irritant dat je bijna geen museum meer binnenkomt, zonder eerst een reservering te maken. Het Nationaal Holocaust museum  is inmiddels een paar maanden open en werd afgelopen maandag druk bezocht. Met een audiotour, die duidelijke en degelijke informatie geeft, maakte ik vanaf de bovenste verdieping een indrukwekkende tocht door de Holocaust. Aan de hand van foto’s en vaak persoonlijke voorwerpen, krijg je een indringend beeld van een gitzwarte bladzijde uit onze vaderlandse geschiedenis. De vernietiging van ruim 100.000 Joden in de Tweede Wereldoorlog blijft een bijna niet te bevatten gebeurtenis. Dit museum heeft dan ook veel te lang op zich laten wachten.

legenda van de beruchte kaart

Wel was er een kleine tentoonstellingsruimte in de ruimtes boven de hal van de Hollandsche Schouwburg, schuin tegenover de voormalige kweekschool. Het meest opvallende was daar de grote stadsplattegrond van Amsterdam, met daarop precies aangegeven waar Joden woonden. Een kaart gemaakt door Amsterdamse ambtenaren op bevel van de Duitse overheersers, een voorbeeld van stilzwijgend meewerken met de nazi’s. Een kaart die al een jaar na de inval van de nazi’s klaar was voor gebruik.
Maar nu het Holocaust museum een eigen plek heeft is ook de Hollandsche Schouwburg gerenoveerd en nog meer een plek van herdenking geworden. Beide plaatsen zijn een confrontatie met ons verleden en tegelijkertijd ook een waarschuwing voor vandaag.

In het Holocaust museum staat ook een bureau dat uit het gebouw van de Joodse Raad komt. Wie de boeiende dramaserie van de EO heeft gezien, begrijpt dat er in het museum ruim aandacht is voor deze instelling. Ook de cartotheek van de Joodse Raad staat in een glazen vitrine uitgestald, alles keurig geordend op alfabetische volgorde. Boven het bureau van de Joodse Raad worden op kleine schermen verschillende opvattingen over het werk van de Joodse Raad getoond. De uitspraak van Jacob (Jacques) Presser viel mij op: “Gij zijt werktuigen geweest van onze doodsvijanden.  Gij hebt aan onze wegvoering meegewerkt. De bevelen van onze beulen uitvoerend hebt gij uzelf kunnen redden.” (1965) Presser is de schrijver van het eerste uitgebreide overzichtswerk over de Holocaust, ‘Ondergang’ (1965). In ‘Ondergang’ heeft historicus Presser beschreven hoe de nazi’s stap voor stap de vernietiging van het Joodse volksdeel organiseerden en uitvoerden. In de oorlog had Presser (geboren in 1899) ondergedoken gezeten. Zijn vrouw was opgepakt en werd weggevoerd, via Westerbork, naar Sobibor. Daar is ze gelijk na aankomst vergast, maar dat kreeg Presser pas na de oorlog te horen. Tijdens zijn onderduik heeft Presser een soort roman in dagboekaantekeningen geschreven; ‘Homo Submersus’ (de ondergedoken mens). Het is dus fictief en de schrijver noemt zich als duikeling’ Kobus. Maar Kobus was ook de onderduiknaam van Presser. De verzonnen onderduiker is echter veel jonger dan de schrijver. Maar het geeft een prachtig inzicht wat een onderduiker voelde, meemaakt, welke angsten hij uitstond en ook hoe afhankelijk de onderduiker opeens was van zijn gastheer en gastvrouw. Tegelijkertijd geeft het ook inzicht in wat er in Amsterdam gebeurde, wat hij te horen kreeg over wegvoeringen en ook wat de Joodse Raad deed. Pas in 2010 verscheen  Homo Submersus in druk. Na de oorlog was er geen uitgevrij te vinden voor het manuscript en Presser heeft het in een la gelegd. Had er misschien ook geen belangstelling meer voor, toen zijn vrouw niet meer terug zou komen. Vorig jaar verscheen een herdruk. Een boeiend document; aangrijpend en tegelijkertijd ook met veel humor geschreven. Soms wat langdradig, maar dat doet zeker niet af aan de leesbaarheid.

Het bezoek aan het Holocaust museum en het lezen van Homo Submersus zet aan tot herdenken. Twee minuten stilstaan is wat dat betreft eigenlijk veel te weinig. Misschien moeten we het verdubbelen deze keer, of er gewoon tien minuten van maken. Ga maar nadenken over oorlog, verlies van mensenlevens, verraad, wegkijken, alle trauma’s die zijn opgelopen….. Ach tien minuten stil zijn is niet genoeg.

Heilshistorisch preken en een gemiste kans…

Er liep een klas kinderen naar de gymzaal. Eén van de meisjes stootte een klasgenootje aan; “Kijk dit is de kamer van de dokter….” Vanuit mijn kantoor hoorde ik het aan. Ik wist als directeur van de school zeker wel wie dr. M.B. van ’t Veer was, moest het ook steeds vaker uitleggen aan ouders die hun kind aanmelden op de gereformeerde basisschool in Amsterdam-West. Begin zestiger jaren was de school gestart en in navolging van veel andere gereformeerde scholen kreeg het de naam van een theoloog die een belangrijke rol had gespeeld in de geschiedenis van de gereformeerde kerken (vrijgemaakt). Dr. M. B. van ’t Veer was dan wel niet officieel een ‘vrijgemaakte’ theoloog, maar officieus werd hij ingelijfd. Op 17 augustus 1944 stierf, 40 jaar oud, de Amsterdamse predikant, voordat hij daadwerkelijk kon kiezen (of gedwongen werd tot) voor ‘vrijmaking’. Omdat de naam van de school zoveel vragen opriep en nogal onpraktisch was werd in 2006  besloten om de naam van de school te veranderen in ‘Veerkracht’.

Vorig najaar verscheen er een biografie over theoloog en predikant Mars van ’t Veer. De ondertitel is mooi gevonden, “Vernieuwend gereformeerd prediker en evenwichtig pastor in een bezeten tijd”. Dr. Harm Veldman, oud-geschiedenisleraar heeft al veel meer over kerkgeschiedenis onderwerpen geschreven en nu dus een biografie over dr. M.B. van ’t Veer.
Mars is geboren in 1904 in Rotterdam, maar zijn ouders verhuisden al snel naar het Zuid-Bevelandse Kapelle, onder de rook van Goes, waar ze ook opgegroeid waren. Al jong vertrok Mars naar het Kamper gymnasium om daarna naar de Theologische Hogeschool te kunnen. In 1931 startte de jonge dominee in het Brabantse Zevenbergen, om in 1936 te vetrekken naar de gereformeerde kerk van Groningen. En in maart 1941 kwam dominee van ’t Veer naar de Funenkerk[1] in Amsterdam. Ruim een jaar later, juli 1942, promoveerde van ’t Veer aan de Vrije Universiteit.
Zijn dissertatie stond jarenlang in de boekenkast van de dr. M.B. van ’t Veerschool[2]. Voorin stond een opdracht van mevrouw van ’t Veer, zij schonk het boekwerk aan de school bij de opening in 1963. Ernaast stond het kloeke ‘Mijn God is Jaweh’[3]. Deze bijbelstudie is een mooi voorbeeld van wat in die tijd ‘heilshistorisch preken’ werd genoemd. De Kamper hoogleraar K. Schilder was de ‘uitvinder’ van deze methode. Veldman gebruikt de volgende definitie voor ‘heilshistorisch preken’ (pg 89); “De Bijbel is het heilig geschrift van God dat geschreven is door mensen die God inschakelde om de heilsweg met Zijn volk in het licht te stellen. Hierdoor is de Bijbel een eenheid. En niet een collectie van losse tekstgedeelten die afzonderlijk literair-kritisch moeten worden behandeld.” In mijn boekenkast heb ik “Van Den Dienst Des Woords” staan (uitgave in 1944). Een bundel doorwrochte artikelen over ‘de prediking naar gereformeerde belijdenis’. Van dr. M.B. van ’t Veer staat er een uitgebreide studie in onder de titel: “Christologische prediking over de historische stof van het oude testament.” Van ’t Veer gebruikt hierin naast de term ‘heilshistorisch’ ook de term ‘christologisch’ en ook het begrip ‘verbondsgeschiedenis’ krijgt een centrale plaats. De ‘nieuwe’ manier van preken is een reactie op psychologisering in preken en een exemplarische aanpak van bijbelverhalen.  Ik herlas de laatste preek die van ’t Veer hield op 13 augustus 1944. De preek is na de dood van ’t Veer uitgegeven[4] en gaat over Elia bij de berg Horeb. Een prachtig voorbeeld van de ‘nieuwe’ benadering. Na een fikse hertaling zou de preek nog best gehouden kunnen worden vanaf een gereformeerde preekstoel.

Een flink gedeelte van de biografie gaat over die heilshistorische prediking en ook de dissertatie van van ’t Veer. Die dissertatie draagt als titel “Cathechese en catechetische stof bij Calvijn” en van ’t Veer promoveerde er in 1942 op. Daarnaast krijgt ook de rol van van ’t Veer in de aanloop naar de scheuring in de Gereformeerde Kerken (de Vrijmaking) uitgebreid aandacht. Alleen al omdat ik jarenlang op de dr. M.B. van ’t Veerschool heb gewerkt heb ik Veldmans boek met interesse gelezen. En voor hen die meer willen weten over de aanloop naar de gebeurtenissen in 1944 is het misschien ook wel een interessante aanvulling. De invloed van van ’t Veer via zijn publicaties  is er zeker geweest. Zijn dissertatie werd gebruikt bij colleges op de ‘vrijgemaakte’ hogeschool in Kampen en de uitgebreide studie over de profeet Elia werd in 1980, veertig jaar na de eerste druk, vertaald in het Engels voor het gereformeerde nageslacht in de VS en Canada.

Toch vind ik deze biografie wel een beetje een gemiste kans. Naast alle boeiende kerkgeschiedenis krijg ik in geen beeld van wie dr. Van ’t Veer nu eigenlijk was. Ik ken zijn foto[5], die hing in de hal van de school en is daar na de naamsverandering ook nog lang blijven hangen. Een indringende blik van een ouder uitziende man dan hij in werkelijkheid was op dat moment.
Toch krijg ik niet echt een beeld van deze dominee. Was er nergens een verslag of een In Memoriam te vinden met iets persoonlijks? Hoe was hij als voorzitter in een kerkenraadsvergadering? Was hij bevriend met sommige collega’s? Hoe was hij als voorzitter van de Bond van Gereformeerde Mannenverenigingen? Hoe reageerden kerkgangers op zijn preken, was het een geliefd preker? Toen van ’t Veer in Amsterdam kwam, hadden de Gereformeerde Kerken in de hoofdstad ongeveer 25.000 leden en 17 predikanten. Soms zaten kerken bomvol wanneer een bepaalde dominee voorging, hoe zat dat bij van ’t Veer? Waar lagen de zwaartepunten in zijn prediking? Veldman vertelt dat dominee van ’t Veer nauwkeurig bijhield waar hij over preekte. Je zou dus vrij gemakkelijk een bestandje kunnen produceren met een overzicht. De drie kinderen, de jongste werd bijna een half jaar later geboren na het plotselinge overlijden van zijn vader, zullen ongetwijfeld verhalen van hun moeder hebben meegekregen, jammer genoeg ontbreekt deze insteek. Veldman meldt wel dat hij de jongste zoon heeft gesproken.

Bovenstaande alinea zette mij aan het speuren. Ik herinnerde mij de bijna tachtigjarige mevrouw Pesman, die vorig najaar op een woensdagmorgen met haar kleinzoon binnenliep in de Oosterparkkerk. Opgegroeid in de Watergraafsmeer kon ze zich het grote huis van familie van ’t Veer aan de Tweede Oosterparkstraat nog goed herinneren. Met de meisjesvereniging gingen ze één per jaar op bezoek bij mevrouw van ’t Veer. De herinnering aan dat gesprek zette mij op het goede spoor en ik haalde daarom het boek met de verzamelde dagboekaantekeningen van Daan van Driel[6] uit de boekenkast. Het boek bevat ook een CD met alle aantekeningen van broeder van Driel. Al gauw vond ik zijn korte opmerkingen met betrekking tot dr. M.B. van ’t Veer. Omdat ze een mooie inkijk geven in de gebeurtenissen midden in de Tweede Wereldoorlog en vertellen over van ’t Veer, neem ik een aantal fragmenten over.

Juni 1942, van Driel woont de promotie van dominee van ’t Veer bij:
Ik was bij de promotie van Dr. M.B. van ’t Veer tot doctor in de theologie. Zijn proefschrift ging over Calvijn. Het was een bekroning van arbeid, zelfs met cum laude. Het meemaken van deze bevordering tot hogere rang was de eerste keer in mijn leven. In de Militia Christi zag ik een van de officieren bevorderd worden. Ik zag de uniformen van de professoren in hun deftig wit en zwart, de strakke distinctie van het tafereel met de verdediger van zijn proefschrift achter de katheder en aan weerszijden de onbeweeglijk staande paranimfen. Het was een aanblik van bijna militaire discipline, maar vreedzaam. Hier werden geestelijk de degens gekruist. De kracht en het geweld was hier die van het zwaard des Geestes, Gods Woord. Het verstand verdedigde en viel aan. Het was prachtig hierin mee te leven. Hier gebeurde wat belangrijks.”

Ook in 1942, waarschijnlijk augustus[7]
“Deze week werden veel Joden weggevoerd. Wat je ziet en hoort zo vlak om ons heen verschrikt je. Het vaart als een donkere schim, als een vertwijfelde vraag door je heen. Hoe kan dat? Uit de kerkenraad naar huis fietsend, had ik een oponthoud. Plotseling stond ik ingesloten tussen geüniformeerde politiemannen, Hollandse en Duitse. Alleen op vertoon van mijn legitimatiebewijs lieten ze me door. Aan de kant van de weg stonden de wagens waarin mensen opgeborgen werden. Ze werden maar zo in de stille avond uit hun huizen gehaald. Ik zag hen gelaten in een trieste rij het trottoir vullen. Met machteloze stomheid zich voegend naar commando’s van sterkeren en machtigeren dan zij werden ze weg gevoerd. Het was een trieste levensstoet van uitgestoten stermensen. Wat haakt zoiets in je gedachten. Hoe schrikwekkend dichtbij zie je dan gebeuren wat ik in m’n bangste dromen voor onmogelijk hield. Hoe scheuren deze dingen als rauwe kreten door mijn ziel. En meer wolken stapelen zich op.

Nu weer in de gevangenneming van onze dr. M.B. van ’t Veer. Hoe stijgen de gebeden in onze kerken op tot God. Hoe smeekt onze neergebogen ziel om uitkomst. “Here, denk aan Uw ontferming over deze wereld. Er zijn zeeën van leed.”

Een aantal weken later
Een andere slag in het gezicht van de kerk was het ontrukken aan zijn taak van een van onze meest begaafde predikanten; dr. Van ’t Veer werd gevangen gezet. Maar als door een wonder sprak hij na vier weken gevangenschap voor onze mannenvereniging over Het Geloof. Dit waren niet maar zo wat theologische spitsvondigheden. We hoorden het levende leven uit de mond van de man die pas uit de cel ontkomen was.”

1944
“In april 1944 is de schorsing voor drie maanden van prof. dr. K. Schilder als emeritus predikant en hoogleraar in Kampen een feit. Wat is dit een spannende tijd in ons kerkelijk leven. Dr. M.B. van ’t Veer staat als bezwaarde broeder tegen de besluiten der Generale Synode naast prof. Schilder. Toen hij met Goede Vrijdag en eerste Paasdag hier in de stad preekte – zij het buiten onze wijk – kon ik niet nalaten hem te gaan horen.”

“Aangrijpend was de laatstgehouden preek van ds. Van ’t Veer. Die sprak van de breuk die nu in onze kerken een feit geworden is door de laatste beslissingen der Synode: “Een deel van de gereformeerde predikanten looft en dankt God voor de vastberadenheid van de Synode en andere voorgangers spreken van de zondige beslissingen van diezelfde synode.” De kerk, het veiligste van ons leven, ’s Heren huis op aarde, staat te wankelen.”

“Toen ik vanavond thuis kwam uit Krommenie waar ik aan de tweede pose van het portret van de oude heer De Jong schilderde, hoorde ik van Krien[8] het ontstellende nieuws dat ds. Van ’t Veer vandaag plotseling overleden is. Hij moet maar weinige uren ziek geweest zijn. Die prediker was mij zo lief geworden. Ik hoorde pas nog zijn prediking in de Funenkerk. Deze dominee was waarschijnlijk openlijk met zijn aanklacht voor de dag gekomen tegen het gepleegde onrecht in onze kerken. Vanavond misschien had de kerkenraad de ban over hem uitgesproken. “In plaats van afgezet van zijn ambt, nu plotseling overgezet in de hemel.” Misschien was het lichaam door al de doorgestane emoties van de laatste tijd tot in de vezelen vermoeid. Die man was ons een leidsman. Een tedere en oprechte en eerlijk overtuigde leidsman. Een en al actie, een en al leven.”

Ik heb prof. Schilder gehoord in het Concertgebouw[9] tijdens een vergadering ter voorlichting van het gereformeerde volk over de kerkelijke strijd. In spoedvergadering wekten de predikanten unaniem alle ambtsdragers op om niet naar deze vergadering te gaan: Doe niet mee aan deze onkerkelijke en verkeerde actie! Ik moet wat doen. Een brief aan de kerkenraad schrijven. Positie kiezen. Als ik me in mijn oordelen en spreken stel tegenover de Synode, dus aan de zijde der bezwaarden, moet ik me tegenover mijn kerkenraad verantwoorden. In onze plaatselijke kerk is het, in tegenstelling tot andere plaatsen als bijvoorbeeld Rotterdam, nog niet tot een openlijke breuk gekomen. Was dominee Van ’t Veer blijven leven, dan was dat waarschijnlijk wel al het geval geweest. Na zijn sterven is nog een harde slag gevallen. De gemeente van Amsterdam moest weer in de rouw om het overlijden van haar oudste predikant, ds. Ferwerda. Ook dit was een plotseling sterven, nog plotselinger en ontstellender. Als de berichten daarover juist zijn (het is pas gisteren gebeurd), trof hem (wreed van zijn bed gelicht) een uur daarna de kogel.”  (meer info op site Geref.kerken.info / 12.9.1944)

Van Driel laat mooi zien wat de preken van dr. M.B. van ’t Veer met hem deden. Ze raakten zijn hart en hij bewonderde de manier waarop van ’t Veer zich opstelde in de kerkelijke perikelen. Van Driel was een jonge kunst en reclameschilder, woonde in de Rivierenbuurt , vader van drie kleinen kinderen en in 1944, 35 jaar oud. Tegenwoordig zouden we zeggen dat hij een klik had met de 40 jarige van ’t Veer.

Daarnaast komt de vraag op hoe kan het dat midden in de verschrikkelijke Tweede Wereldoorlog een kerkscheuring plaats vond. Het dagboek van Daan van Driel geeft daarin trouwens een mooie inkijk. Naast alle verschrikkelijke uitvloeisels van de Duitse bezetting geeft van Driel zijn geworstel met de kerkelijke situatie weer. Op enkele plaatsen verwijst Veldman naar gebeurtenissen in de ‘gewone wereld’. Toch krijg je het idee dat er zich twee parallelle werelden afspeelden. De Duitse bezetting en de ideeën daarachter, waar van ’t Veer zich meerdere malen kritisch over had uitgelaten[10], ook al voor mei 1940, en een ander deel van het leven dat zich vulde met kerkelijke zaken, een synode, artikelen in kerkelijke bladen en vele vergaderingen her en der in het land. Een overzicht of tijdlijn waarin naast elkaar de belangrijke gebeurtenissen van de bezettingstijd en de kerkelijke gebeurtenissen staan, zou kunnen helpen om meer grip te krijgen op deze bizarre geschiedenis. Waarom trokken predikanten die het eens waren met dr. K. Schilder zich niet en masse terug van alle onenigheden en besloten daar na de oorlog op terug te komen? De ‘godsvrede’ in Amersfoort is daarvan een voorbeeld, toch ging men elders gewoon door met strijden op het kerkelijk erf.

De Funenkerk, foto Stadsarchief

Dominee D. Sikkel preekte op zondag 20 augustus 1944 in de Funenkerk en stond in zijn preek uitgebreid stil bij de plotselinge dood van zijn collega Van ’t Veer. “Dit getuigenis geven wij van hem: ‘hij heeft zichzelf niet gezocht’ “.[11] Dominee van ’t Veer stond dus bekend als een zachtmoedig man, iemand die verbinding zocht. Echter op de dag dat dominee van ’t Veer overleed, wilde de Amsterdamse kerkenraad vergaderen over de schorsing van de ‘rebelse’ ds. Van ’t Veer[12]. (pg 161) Veldman geeft helaas geen noot of een uitgebreid verslag van hoe dit in zijn werk was gegaan. De notulen van de betreffende kerkenraad zullen zich ongetwijfeld toch ergens bevinden. Het hoe en waarom komen we dus jammer genoeg niet te weten, alleen dat de vergadering werd afgelast. Het zou ons vandaag meer inzicht geven waarom het zo op de spits werd gedreven. Ter illustratie; van ’t Veer overleed 17 augustus en een paar weken later is het Dolle Dinsdag (5 september). En eind september vindt de Slag om Arnhem plaats.

Wanneer een biograaf zich verdiept in het leven van iemand die belangrijk geweest in het kerkelijke leven van zijn tijd, zijn er allerlei vragen die bovenkomen en je achteraf nieuwsgierig maken. Ik vroeg mij bijvoorbeeld af waarom gaat een jongen van 15, 16 jaar vanuit het Zeeuwse naar het gymnasium in Kampen? In Middelburg was een Stedelijk gymnasium, was deze niet christelijk genoeg of had Rien of Mars van ’t Veer al heel jong een roeping om dominee te worden?
Veldman schrijft uitgebreid over ‘heilshistorische prediking’, jammer vind ik het, dat een hedendaagse kijk op deze manier van preken ontbreekt. Toen we in 1980 in Amsterdam kwamen wonen hoorden we bijna wekelijks de vertolker van deze methode op de preekstel. Ds. C.J. Breen was wat dat betreft een Woordkunstenaar die in één preek de hele Bijbel kon doorwandelen van Genesis tot en met Openbaringen en dat dan altijd in het licht van Christus verlossingswerk plaatste. Maar hoe zit het met de nazaten van Schilder en van ’t Veer? Zijn we in onze tijd weer vervallen in een exemplarische prediking? Wat zeggen onze hedendaagse theologen hierover?  Een commentaar hierop had in dit werk over van ’t Veer niet misstaan. Op pg 168 – 179 publiceert Veldman een aantal korte overdenkingen uit de Reformatie (1946/47). K. Schilder zorgde er voor dat deze korte beschouwingen van de overleden broeder van ’t Veer een breed publiek kregen. Wat zou een hertaling van deze stuikjes mooi zijn geweest. Het taalkleed is zo veroudert dat je zo’n stukje drie, vier keer moet lezen om de essentie tot je te laten doordringen.

Toen onze dominee bezig was het voorbereiden van een preek, bleek in één van boeken, uit de bibliotheek van zijn opa, een briefje te zitten van dr. M.B. van ’t Veer. Het was een bedankbrief aan de overgrootvader van onze dominee aan Teun Kooy in Zwijndrecht (geen gemeentelid dus in Amsterdam, zoals Veldman suggereert). Opeens krijgen we een mooi inkijkje in de persoon Mars van ’t Veer. Hij schrijft als vriend en bedankt uitvoerig voor een gasstel en zijdelings rept hij ook nog over de kerkelijke perikelen. Een paar dagen later is hij doodziek en sterft. Als de wat onleesbare 15/8 klopt, heeft Teun Kooy deze brief hoogstwaarschijnlijk gekregen toen van ’t Veer al gestorven was. De post was vast niet zo snel in die dagen. (HV pg 160)[13]

[1] In 1975 gesloopt (ontwerp van architect Tjeerd Kuipers), stond tegenover de molen van Brouwerij ‘t IJ

[2] Helaas door collega’s met weinig historisch besef in de oud-papierbak gedaan

[3] Over het optreden van de profeet Elia (uitgegeven in 1939)

[4] ‘Elia tredend voor de vierschaar Gods’, Student Faber (JF) zorgde dat deze uitgave er kwam met behulp van zijn aantekeningen en de preekschets van dominee van ’t Veer.

[5] De foto van dr. M.B. van ’t Veer op het schutblad, staat ook op de cover, maar dan in spiegelbeeld. Helaas ontbreekt de reden hiervan. Van ’t Veer kijkt ons als het ware vanuit de spiegel aan.

[6] ‘De tekenaar’ Dagboek Daan van Driel 1925-1992 (2013)

[7] In ‘De Tekenaar’ staan bij de verschillende aantekeningen geen data. HV vermeldt dat van ’t Veer na vier weken werd vrijgelaten, op 5 september 1942. In oktober is van ’t Veer ondergedoken. Bij van Driel lezen we dan ook een hele periode niets over hem. De bezetting en gezinsperikelen voeren dan de boventoon, maar ook verschillende keren de kerkstrijd.

[8] Mevrouw van Driel

[9] 2 september 1944.

[10] Hoofdstuk 4 bij HV, artikelen in het kerkblad over Jodenhaat

[11] Citaat: “Toegerust met bijzondere gaven tot den dienst des Woords, gesierd met een zachtmoedig karakter, waardoor hij saambinding zocht, was hij ons een vriend en broeder, een geliefde herder en leeraar.”

[12] Van Driel noemt dit ook

[13] Amsterdam 15/8/1944
Beste Teun,
Laat ik je eerst mogen bedanken voor de toezending van het gasstel. ’t Is een mooi ding – en Dien is er blij mee. Er moet wel iets veranderd worden, omdat de aansluiting juist aan den anderen kant zit, maar dat redden we wel. Pas Vrijdag is het aangekomen, dus het heeft er een week over gedaan. Maar het is er! – Dat is hoofdzaak. Ik weet niet of je nog een ander ook er mee gelukkig kunt maken, maar mijn broer zou heel graag zulk een hulp accepteren. Als het niet kan, dan natuurlijk niet, hoor, maar het zou kunnen zijn dat je later zei: had ik het maar geweten! Je zult misschien wel genoeg klantjes kunnen vinden! Mijn schuld gireer ik wel even.
We zitten kerkelijk nu midden in de ellende. Je kunt ook zeggen: in de reformatie! Kampen nam gisteren een goed besluit. De consequentie is zeker, dat de synode of het verband zal verbreken of de meerderheid zal afzetten. Bergschenhoek gaat ook apart. In den Haag-Voorburg zal men wel spoedig tot institueren overgaan. Dan zullen ook wij allen moeten spreken, zonder onnodig te wachten. Ik zag je Vrijdag niet in Den Haag?Laat ik je hartelijk mogen groeten. Veel wijsheid en beslistheid. En veel geloof.
Groeten ook van Dien en aan Adrie.
Je Mars

 

Oeigoeren

Vandaag de dag maken we ons druk over de gasprijs. Ook wij wachten met het aanzetten van de verwarming, totdat het niet meer anders kan. Toch staan veel mensen er niet elke dag bij stil dat die hoge prijzen het gevolg zijn van de annexatiedrang van de Russische president. Tegen genoeg  waarschuwingen in hebben we gas en oliecontracten gesloten met Rusland. Eigenlijk zouden we net als Derk Sauer, Poetin wel een mooie bos bloemen willen geven met een fout goedje erop, zodat hij na een minuut of tien het loodje zou leggen. Maar de ‘energiecrises’ (eigenlijk is die er niet, want we hebben nog genoeg), is niet het enige probleem in ons land. Je hoeft maar een keer de A1 te nemen en de omgekeerde vlaggen grijnzen je tegemoet. Even voorbij Barneveld is zelfs een heel weiland ingepakt in het blauw, wit en rood. Daarnaast is er elke week wel weer een opstootje in Den Haag dat contraproductief werkt op het vertrouwen in de politiek. En dan hebben we het nog niet eens over een minister-president die jaren heeft weggekeken van de Groningse aardbevingsproblematiek en bij tijden wel een erg selectief geheugen heeft. Toch leven we in een vrij en democratisch land waar zelfs ‘wappies’ in het parlement hun stem mogen laten horen.

Op de leestafel van de biep vond ik een aantal weken geleden een boekje van Ahmedjan Kasim. Ik had alweer een tijdje geleden een interview met hem gezien op TV. Het boek van deze jonge Oeigoer is een hartverscheurende oproep om niet weg te kijken van wat de Oeigoeren, een volk in Oost-China van minstens 12 miljoen mensen, wordt aangedaan door de Chinese regering. Onderdrukking, marteling, deportatie, ontmenselijking, eigenlijk kun je je het niet voorstellen. Ahmedjan Kasim was vijftien toen hij in Nederland aankwam, het land waar zijn moeder naar toe was gevlucht. Regelmatig, zo vertelt hij,  worden ze bedreigd door de Chinese geheime dienst net als hun familie in Xinjiang. De vader van Ahmedjan Kasim zit waarschijnlijk vast in een werkkamp en de schaarse beelden uit dat soort kampen, spreken voor zich. Het tv-programma Zembla zond afgelopen week een uitgebreide reportage uit over wat er met de Oeigoeren gebeurt. President Xi Jinping heeft een beleid uitgestippeld om deze bevolkingsgroep langzaam te laten verdwijnen, door deportatie, assimilatie, sterilisatie en concentratiekampen. En wie er ook maar iets van durft te zeggen, roept de toorn van de Grote Leider over zich af.

Ondanks alle problemen die er zijn in ons land, zouden we ons ook moeten afvragen hoe we ons moeten verhouden met China, een land dat systematisch een heel volk onderdrukt. De Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties stemde twee weken geleden tegen het bespreken van de situatie van de Oeigoeren. Toch had  vijf weken geleden de VN geconcludeerd dat China zich in Xinjiang schuldig heeft gemaakt aan “ernstige mensenrechtenschendingen”. (zie artikel op de NOS site). Het woord genocide werkte als een rode vlag op een stier (hoezo beeldspraak). Zouden we nog meer haarlokken moeten afknippen om onze steun te betuigen? Of moeten we zoveel mogelijk Chinese artikelen uit ons winkelmandje verbannen? Het lezen van Ahmedjan Kasims stemt tot bezinning. Wat doen we zelf? Wat doet onze politieke partij voor de Oeigoeren? Wat doet onze regering om het lot van deze verdrukte minderheid? Ondertussen  vraagt dezelfde regering zich af of ze een afvaardiging naar de WK in Quatar moeten sturen. Tja, olie en gaslevering zou eens in gevaar kunnen komen… De koopman gaat het waarschijnlijk weer verliezen van de dominee. Waarvan akte!

Winnetou

Veel dagbladen pikten het bericht op. Meulenhoff Boekerij zet het uitgeven van de boeken over Winnetou stil vanwege kritiek op de hele foute cliché’s die de schrijver gebruikte (zie onder).  Meerdere dagbladen wijdden er een column aan. Of er bij een van de z.g. praatprogramma’s nog aandacht aan is geven weet ik niet. Het is natuurlijk geen dramatisch nieuws en het wordt al snel overvleugeld door de grote items die op dit moment spelen. Wel lees ik dat de politieke leiders van JA21 en de PVV verbolgen hebben gereageerd. De heren van deze partijen tonen zich geschokt en hebben het over een zieke woke-werkelijkheid. Zij zijn nog van het Indiaantje spelen. Het zijn mijn partijen beslist niet, maar hun protest kan ik wel een beetje meevoelen.
Van de weeromstuit ben ik in mijn eigen boekenkast gaan rommelen. Ik wist dat ik er nog een paar had, meegenomen nadat na het overlijden van mijn moeder alles verdeeld moest worden. Ik vermoed dat de rest van de Karl May serie In de boekenkasten van mijn broers staat. Dat kwam zo. Halverwege de jaren zestig van de vorige eeuw liep de houthandel van mijn vader als een tierelier. Toen ik een jaar of tien was heb ik nog net leren melken. Op een krukje tussen de warme koeienlijven, emmer tussen de onderbenen en dan de melkslag met je handen te pakken krijgen. Uiervet bij de hand en al melkend wegdromen, misschien wel over Winnetou en Old Shatterhand. Maar als snel kwam daar een eind aan. De melkkoeien werden verkocht en in de winter stonden er toen alleen nog pinken op stal, die werden afgemest. Pinken hoefden niet gemolken  te worden en konden in het voorjaar heerlijk de wei in. Mijn vader had het in de houthandel zo druk dat het echte boerenleven steeds meer naar de achtergrond verdween en er ondertussen flink verdiend werd aan Hollandscheveldse boeren die hun keuterboerderijen gingen updaten. Boeren kregen waterleiding en later werden ze ook aangesloten op aardgas. Ik vermoed dat mijn moeder in die dagen niet te klagen had over het huishoudgeld. Daarnaast hadden we ook nog een forse moestuin; echt een rijk leven.
Op zaterdagmiddag gingen we met ‘va’ vaak boodschappen doen in Hoogeveen. Soms wat boodschappen bij Albert Heijn, maar het was ook een goede gewoonte om dan bij de boekhandel Stoter binnen te lopen (Hoofdstraat 134), naast de winkel van Meppelink (voor kachels en al het andere loodgieterswerk). Vaak mochten we dan een boek uitzoeken en zo zijn er tientallen pockets van Karl May op de Langedijk beland. In een van de deeltjes die ik heb staat dat hij 2,50 gulden heeft gekost.

Zullen Arendsoog en Witte Veder binnenkort ook in de ban gedaan worden?

Het heeft ongetwijfeld mijn horizon verbreed, je leerde er bijvoorbeeld allerlei verschillende Indianenstammen door kennen. Achterop staan vaak kaartjes van de landen en plaatsen waar Karl May zijn verhalen situeerde. Winnetou was een soort supermens, met haast onmenselijke gaven. Het is in de verhalen, ook over de oosterse held Kara Ben Nemsi, steeds goed tegenover kwaad. En uiteindelijk winnen steeds de goeden natuurlijk. Terugkijkend zijn de verhalen meer dan romantisch en behoorlijk moralistisch. Ook zitten er steeds evangeliserende trekken in. May streed in zijn boeken voor gelijkheid tussen de volken. Natuurlijk is er vanuit het perspectief van 2022 van alles op aan te merken, maar het uit de handel nemen is wel heel rigoureus. Karl May had respect voor ‘vreemde’ volken en streed tegen Klu Klux Klan en streed tegen slavenhandel in de Arabische landen.
Een beetje googelen leverde een prachtig artikel op van Godfried Bomans. Bomans schreef in 1963 een mooie analyse over Winnetou en Old Shatterhand en had het ook raar gevonden dat boeken uit een soort protest niet meer uitgegeven worden.

Van de site van de NOS:
De discussie over de houdbaarheid van Winnetou richt zich vooral op de uitgave van twee nieuwe boeken, die ter gelegenheid van die bioscoopfilm werden uitgegeven. Op sociale media werd de uitgever overspoeld met kritiek op de stereotypen in de boekenserie. Naast de twee boeken werden ook een puzzel en stickerboek uit de winkel gehaald. Ravensburger (de Duitse uitgever) zei in een verklaring te erkennen dat met de boeken mensen worden gekwetst. “We zijn tot de conclusie gekomen dat de onderdrukking van de inheemse bevolking geromantiseerd wordt en met veel clichés wordt omgeven.” De uitgeverij zegt zich intensief bezig te houden met thema’s als diversiteit en culturele toe-eigening. Redacteuren zullen hier bij andere uitgaven actiever op letten, belooft het Duitse bedrijf.

l’hirondelle

Op het bedrijf van mijn vader zwierden de zwaluwen door de open deuren de houtloodsen in. Her en der op de spanten kon je daar nestjes vinden, met daar omheen flinke lagen vogelpoep. Vooral tegen de avond vlogen de zwaluwen rond en wisten ook dan feilloos hun nesten te vinden onder de golfplaten. Ook nu de houthandel niet meer in bedrijf is en mijn oudste broer alleen nog maar de wacht houdt, zullen er vast nog wel zwaluwen rondzwieren. Wanneer in de kerk “Zelfs vindt de mus een huis, o HEER, De zwaluw legt haar jongskens neer. In ’t kunstig nest bij Uw altaren, Bij U, mijn Koning en mijn God, … ” (psalm 84) werd gezongen, moest ik altijd denken aan die snelle vogeltjes bij ons op het erf. Het zijn de eerste herinneringen aan mijn favoriete vogeltje. Pas later leerde ik dat er meerdere soorten zwaluwen waren, maar bij ons waren het in ieder geval de boerenzwaluwen (Hirundo rustica). Rood boven en onder zijn snavel, blauw verenpak en een lange gevorkte staart. Prachtig om te zien. Later ontdekte ik dat deze vogel op een doosje lucifers stond, met daarbij munten en wel heel vreemde woorden. Nog steeds geen idee wat een zwaluw met zwavelstokjes heeft te maken.

In Amsterdam komen we de zwaluwen weinig tegen en ook in Diemen zijn er weinig  plekken te vinden om te nestelen. Insecten zijn er genoeg zou je denken, aan voedsel geen gebrek. Misschien moeten we hier op de markt toch eens een zwaluwpot kopen en die ophangen in onze tuin. Maar of de vogeltjes ze zomaar kunnen vinden blijft een vraag. We kwamen ze weer in grote hoeveelheden tegen toen we in de Franse Auvergne een huis huurden van Rolf en Heleen Oosterveld in de beginjaren van onze huidige eeuw. Zij hadden het huis waarin ze probeerden zelfvoorzienend te leven “L’Hirondelle” genoemd, vanwege de grote hoeveelheden zwaluwen rond hun huis. Haar belevenissen publiceerde Heleen in verschillende boeken, waaronder Chez L’Hirondelle, waarin heerlijke recepten staan. Al googelend kwam ik erachter dat Rolf en Heleen inmiddels weer in Nederland wonen en verhuren ze in Louroux de Beaune en omgeving geen huizen meer. Nu ze in Drenthe wonen zullen ze vast en zeker zwaluwen tegenkomen.  Overigens stikt het op internet van vakantiehuizen en ook parken die vernoemd zijn naar de Franse zwaluw, een populair vogeltje!

In de Luberon zwermen ’s avonds ook zwaluwen rond ons vakantiehuisje. Tegen de tijd dat de zon richting de top van de Mont Ventoux gaat, komen ze aanvliegen over het dak van ons huisje. Ongelooflijk de vluchten die ze maken, rakelings langs bomen en struiken en dan opeens weer hoog in de lucht met soortgenoten de mooiste bewegingen makend op zoek naar eten. De eerste avond, terwijl we nog lekker zaten na te genieten van een lekker stokbroodje met kaas, knalde er opeens een vogeltje tegen het raam. We schrokken en zagen in het bloemenperk een zwaluw met de pootjes omhoog liggen, een triest gezicht. Bijkomen deed hij of zij niet meer. Hij vloog ook al raar op de struiken af. De rest van de groep vloog rustig door en had gelukkig zijn radar wel goed afgesteld.
Wat te doen met een dood vogeltje? We hebben het maar net buiten ons terreintje in de tuin op een steen gelegd, de natuur zal zijn gang wel gaan… Op pinksterzondag was er weinig terug te vinden. Een kat van de buren, een andere aaseter? Twee staartvleugeltjes was wat restte. We deelden een foto van de gesneuvelde zwaluw in de gezins-app. “… Ik voel een blog aankomen pap!” reageerde onze oudste dochter. Hier is ie dan, met alle herinneringen die dat mooie vogeltje bij ons opriep.
Tijd om nog eens te luisteren naar psalm 84, bijvoorbeeld in de Australische versie van ‘Sons of Korah‘, of in de versie van Psalmen voor Nu. Maar ook een versie van ‘zingen met bovenstem‘ kan ontroering teweeg brengen.

Qatar دولة قطر

Wanneer je het boek dwars legt is het de vlag van Qatar

De bibliotheek bij ons in Diemen is gelukkig een onderdeel van de OBA (Openbare Bibliotheek Amsterdam). Dat betekent een zeer divers aanbod en personeel dat de tafel met ‘pas’ verschenen boeken steeds weer aanvult. Opeens zie je boeken liggen die je nog niet zo lang geleden in een recensie tegenkwam. Zo viel mijn oog op het boek van Kees Wieringa, ergens had ik er over gelezen.
Ik nam het boek uit nieuwsgierigheid mee. Ergens was er een herinnering aan een vraaggesprek op de radio met de auteur. Meestal lees ik dan het eerste hoofdstuk en als het niet interessant genoeg is, kan het zo weer terug naar de biep.

Wieringa heeft echter een intrigerend verhaal te vertellen in dit boek. Hij is pianist, organisator en ook museumdirecteur. Nogal gefrustreerd schrijft hij over zijn tijd bij museum Kranenburgh in Bergen (NH). Zijn vertrek daar heeft in ieder geval voor een geweldig boek gezorgd. Want op zoek naar een nieuwe uitdaging solliciteert Wieringa naar de functie van museumdirecteur in Qatar. En je verzint het niet; hij krijgt die baan. Daarom alleen al is het een intrigerend verhaal. Wieringa komt als directeur van het Sheikh Faisal Bin Qassim Al-Thani Museum in Qatar terecht een volstrekt andere wereld, met totaal andere gewoontes en verwachtingen.

Het meest boeiende in dit boek is dat het inzicht geeft in een Arabisch land en cultuur die volstrekt anders is dan de onze. Wieringa tekent hoe dit kleine land politiek is opgebouwd en hoe het zich verhoudt tot zijn  grote buur Saudi-Arabië, Iran en ook Irak. Wanneer in het najaar de wereldkampioenschappen voetbal gaan plaatsvinden in het Golfstaatje Qatar en we op tv zeker beelden krijgen voorgeschoteld van hoge wolkenkrabbers en prachtige voetbalstadions, dan is het verhaal van Wieringa inzicht gevend in de vele schaduwkanten die aan dat evenement kleven. Uitbuiting zit in Qatar ingebakken in het systeem. De bovenlaag van oorspronkelijke bewoners, heeft alles uitbesteed aan managers. Die tweede laag regelt alles in Qatar, heeft wat betreft politiek en bestuur niets in te brengen, maar zorgt er wel voor dat alles reilt en zeilt. Zij zijn ook verantwoordelijk voor alle arbeiders die min of meer als slaven worden gebruikt. Die onderlaag houdt de economie van Qatar draaiende. Zij bouwen, onderhouden, bemensen de winkels, enzovoort, enzovoort. Als buitenlander blijf je altijd een buitenstaander en heb je niets in te brengen.

Ergens in een reclameblokje op de radio hoorde ik een oproep om te gaan adverteren rond het wereldkampioenschappen voetbal. Iedereen die daar serieus over denkt zou eerst het boek van Wieringa moeten lezen. En zij die moeten beslissen of we vloeibaar gas gaan kopen van de Qatarese handelaren moet zich afvragen of dat nu veel beter is dan gas kopen van Poetin.

Een gedeelte van het Sheikh Faisal Bin Qassim Al-Thani Museum

English Pastoral: An Inheritance

De EO kwam met een bijzondere tv-serie over de GreenDeal; Europa moet in 2050 klimaatneutraal zijn. De grote vraag is natuurlijk of dat gaat lukken. In de aflevering van afgelopen zaterdag (EO – De Oude Wereld) ging het over voedsel. Ontdekker, journalist en interviewer Kefah Allush startte in Zuid-Spanje en via midden Frankrijk kwam hij terecht in de Elzas. In de Spaanse provincie Murcia sprak hij met een boer over de droogte en de verwoestijning, maar ook met een jong boerenechtpaar dat het roer had omgegooid en zich bezighoudt met regeneratieve landbouw  (volgens het www; een productiemethode waarbij natuurlijke hulpbronnen worden versterkt in plaats van uitgeput. De methode richt zich vooral op verbetering van de bodemkwaliteit.) Het zorgde in ieder geval weer voor groene velden, want volgens de zwangere boerin Yanniek was de verwoestijning van grote lappen landbouwgrond voor het grootste deel te danken aan de intensieve landbouw. Te vaak en te veel ploegen en het vele gebruik van bestrijdingsmiddelen hebben de bovenste laag, ooit vruchtbare grond, uitgeput en uitgedroogd. Kefah’s laatste bezoek in deze aflevering bracht hem in de Elzas, in het dorp Ungersheim. Daar was onder leiding van de burgermeester een dorpsmoestuin aangelegd. Alle benodigde groente en fruit voor de inwoners werd op deze manier binnen een straal van een paar kilometer verbouwd; al helemaal voorgesorteerd op 2050!
Van de ‘leespiet’ had ik in december ‘Boerenleven’ van James Rebanks cadeau gekregen. Nadat ik het boek voor de leesclub uit had, heb ik het van de ‘nog te lezen’ stapel gepakt. Beslist geen verkeerde keus, want ik heb het in één ruk uitgelezen. En het bijzondere is dat het precies gaat over waar Kefah Allush in zijn DOW aflevering aandacht aan gaf. Eigenlijk had Allush alleen maar in het Noord-Engelse Lake District op bezoek moeten gaan bij boer-schaapherder Edwards. James Rebanks had in 2015 al een bestseller geschreven over zijn leven als boer-schaapherder. En in Pastorale legt hij uit waarom hij inmiddels ook een aanhanger is van de ‘regeneratieve landbouw’, ook al gebruikt hij die term nergens.
Even tussendoor, mijn exemplaar met de prachtige foto met een wagen vol hooi, heeft een totaal misplaatste titel. Waarschijnlijk probeert de uitgever de kopers te verleiden door een nieuwe titel op een eerder verschenen boek te zetten, maar de oorspronkelijke titel uit 2020 ‘English Pastoral: An Inheritance’ was gewoon uitstekend vertaald (Pastorale – een nalatenschap van een herder). Ook de omslagfoto van die uitgave is vele malen beter dan de vooroorlogse hooiwagen. De ontwerper daarvan is een Vlaming, Herman Houbrechts. Geen idee waar de foto gemaakt is, maar het is beslist geen Lake District, maar zo te zien vlak Vlaams of Nederlands boerenland. Daarnaast heeft ook de ondertitel een behoorlijke wending genomen. Wie komt toch op het idee van dit soort verdraaiingen? Dit is naar mijn idee juist iets waartegen Rebanks zich in zijn boek keert!

Herdwicks in de winter. Een plaat van de Rebanks Calender 2021.

James Rebanks schrijft boeiend, over zijn jeugd waarin hij door zijn opa min of meer wordt opgeleid tot boer. Opa brengt hem liefde bij voor schapen, koeien, paarden en de verschillende soorten gras en graan, maar ook voor vogels, insecten en wat er maar leeft rond de boerderij. Maar het is hard werken en wanneer de boeren niet ‘met hun tijd meegaan’, is er nauwelijks droog brood te verdienen. James keert het boerderijleven dan ook de rug toe en gaat studeren in Oxford. Toch keert hij uiteindelijk terug om de boerderij van zijn opa over te nemen en stap voor stap zo in te richten dat er weer diversiteit ontstaat aan planten, bloemen en grassen. Ondanks eerdere aarzelingen gaat hij op stap met natuurbeschermers, ecologen en biologen en leert zodoende nog veel meer over het aan hem toevertrouwde land. Het riviertje dat over zijn land loopt krijgt weer zijn oorspronkelijk kronkelige loop. Kunstmest en bestrijdingsmiddelen worden stap voor stap verbannen. En waar andere boeren eerst meewarig nar Rebanks kijken, gaan er steeds meer collega’s meedoen om een gelukkigere boer te worden.
Op een dag worden er metingen gedaan op zijn bedrijf. “Onlangs werden we gecontroleerd op CO², en bleken we meer CO² op te slaan dan te gebruiken of uit te stoten, en ik denk dat we nog veel meer kunnen opslaan.” (pg 240) Dat laatste is natuurlijk een geweldige opsteker, als het bij één boer kan, kan het bij heel veel boeren, ook in ons land. De veranderingen gaan niet zonder slag of stoot, het kost vaak een heleboel inspanning, soms zijn er tegenslagen. Maar Rebanks beseft ook dat hij met de ‘regeneratieve’ manier van werken, de aarde voor de toekomst behoudt. In het middelste gedeelte van zijn boek gaat het over wat de gevolgen zijn van schaalvergroting, ruilverkaveling en het vele gebruik van pesticiden en kunstmest. De boerderijen worden groter en groter, de machines moderner en moderner. Maar Rebanks laat ook zien dat een boer op een supersonische tractor (zoals wij ze kennen van de laatste boerenprotesten op het Malieveld) in zijn afgesloten cabine met muziek op zijn koptelefoon, geen tijd heeft om een broedende weidevogel te sparen, als hij deze al ziet. De getekende wulp voorop de Engelse uitgave is wat dat betreft symbolisch.

Rebanks boek deed mij denken aan de kippen, varkens en koeien bij ons thuis op het boerderijtje tussen Hoogeveen en Hollandscheveld. Mijn vader was een keuterboer en ons gezin kon niet bestaan van de opbrengsten van het boerenbedrijf. Niet lang na de oorlog ging mijn vader er daarom bij loonwerken. Hij was een van de eerste keuterboeren met paarden en de daarbij behorende machines. Een machine met een maaibalk, een hooischudder en een ploeg. Ik leerde melken toen ik een jaar of tien oud was, gewoon met je handen, op een krukje tegen de warme buik van een koe gedrukt. We hadden toen nog zo’n vijftien koeien op stal. Maar eind jaren zestig van de vorige eeuw waren melkkoeien niet meer te combineren met het bedrijf in hout en bouwmaterialen dat was voortgekomen uit het loonwerken. In de winter hadden we nog wat pinken op stal, die in het voorjaar weer lekker de wei in konden. Het melken was te arbeidsintensief geworden. Ruim vijftig jaar later zijn er in Zuid-Drenthe nauwelijks keuterboeren meer en de boeren die er nog zijn hebben heel veel bij de bank moeten lenen. Paralellen genoeg met noordwest Engeland

Rebanks boek is goede literatuur, er staan prachtige natuurbeschrijvingen in, maar ook zijn gezinsleven en het generatieconflict met zijn ouders komen voorbij. De liefde voor het boerenbestaan steekt Rebanks niet onder stoelen of banken. Ondertussen geeft het inzicht in de huidige problemen van de landbouw, grootschaligheid, te grote leningen en daardoor heel veel stress. Dit boek moet verplichte kost zijn voor boeren en burgers die zich betrokken weten bij het platteland. Het moet verplichte kost zijn voor politici, beleidsmakers en natuurbeschermers. En de lezer gaat hopelijk nadenken over waar zijn brood, groenten, fruit en vlees  vandaan komt.
Op Youtube zijn verschillende fulmpjes te vinden over het James Rebanks (zijn boerderij staat bij  Matterdale in Cumbria) in het Lake District. Over het Nationaal Park zijn meerdere video’s te vinden. (Author James Rebanks on new book “Pastoral Song” and farming today)
En nog eentje: Rebanks met Landrover  

Documentaires, waarom?

De IDFA vlaggen zijn weer binnengehaald en de masten weer keurig opgeborgen. Maar in mijn hoofd zinderen verschillende documentaires nog steeds na. Van verschillende kanten werd mij gevraagd wat de meest bijzondere of meest indrukwekkende van de veertien documentaire was, die ik had gezien. Eigenlijk is daar geen antwoord op te geven, ze waren boeiend! De laatste documentaire die ik op de IDFA zag was: ‘Babi Yar – Context’. Een indrukwekkend relaas, met als aanloop de inval van Duitse troepen in Polen en de Sovjetunie in 1941. Met alleen maar oorspronkelijke beelden worden de verschrikkingen van de oorlog getekend. Het geluid (achteraf toegevoegd) droeg daar ongetwijfeld aan bij, ontploffende granaten, geweervuur, vallende bommen en het donderende lawaai en geraas wanneer weer een boerderij of gebouw werd opgevreten door vuur. Eenmaal in Kiev (Oekraïne) staan er mensen langs de straat om hun zogenaamde bevrijders te verwelkomen. Lenin en Stalin worden van de gevels geplukt en het portret van Hitler komt er voor in de plaats. Niet veel later worden Joden opgeroepen om zich te verzamelen. Uiteindelijk worden door een politiecommando in opdracht van Himmler 33.771 Joden vermoord in een ravijn buiten de stad(september 1941). Twee jaar later heroveren de Russen Oekraïne, worden de Duitsers verdreven en Lenin en Stalin weer opgetuigd. De Russen willen niet erkennen dat in het ravijn Babi Yar de slachtoffers alleen maar om hun Jood-zijn werden vermoord. In de documentaire is te zien hoe acht daders worden opgehangen, maar ook hoe het ravijn ‘Babi Yar’ uiteindelijk een park wordt met flats en wegen en min of meer wordt uitgewist. Men stopt het verleden liefst zo veel mogelijk weg. Een document dat echter een onuitwisbare indruk achterlaat.
Uit de bibliotheek had ik een paar weken daarvoor een boek meegenomen onder de titel ‘Doodgewone mannen – De rol van een Duits politiebataljon in de Endlösung in Polen’. Christopher R. Browning  schreef een belangrijk boek, ‘dat de kijk op de Holocaust blijvend heeft veranderd. Het geeft antwoord op de vraag hoe ‘gewone mannen’ in staat kunnen blijken een massamoord te plegen’ (citaat van de uitgever). Ook in dat boek wordt ‘Babi Yar’ genoemd in een lange rij van moordpartijen door Duitse soldaten gepleegd. Door de documentaire kreeg ik er beelden bij, van gewone mensen, soms luid lachend, die nietsontziend mensen vernederen, verkrachten, vermoorden en al plunderend het ene na het andere landschap verwoesten.

Het boek ‘De gestolen tijd’ was eigenlijk de aanleiding voor deze blog. Zoals meer lezers, lees ik vaak een boek of vijf tegelijkertijd. Soms heb ik een boek op mijn nachtkastje liggen en lees dan een hoofdstuk voor het slapen. Zonder een paar bladzijden te lezen, kom ik trouwens maar slecht in slaap. Dit bijzondere boek lag dus weken achtereen naast mijn bed. Mijn geliefde zus was trouwens de aangeefster van dit boek, ze zette er wel haar naam in; het moet nu dus terug.
Philo Bregstein heeft met dit boek een geschreven documentaire afgeleverd. Hij is trouwens ook filmmaker en romanschrijver, vandaar dat het een een prachtig leesbaar verhaal is geworden over de Joodse wortels van zijn vader. Bregstein neemt ons in het eerste deel mee naar Litouwen, waar hij zijn ‘neef’ Grisja Bregstein ontmoet. Grisja woont al lang niet meer in Panemune (buitenwijk van Kaunas), want hij is met zijn ouders in 1940 naar Siberië verbannen. Ondertussen gaat het verhaal over de verschrikkingen die de Joden in Litouwen hebben geleden. Weinigen hebben de holocaust overleefd. In het Litouwse gedeelte raakt het verhaal van Bregstein aan de geschiedenis die Jan Brokken beschreef in ‘De rechtvaardigen’ over consul Jan Zwartendijk (Philipsdirecteur in Kaunas). Zwartendijk komen we in het boek van Bregstein niet tegen, maar wel de Japanse consul Suginara.
Al gravend in zijn familiegeschiedenis komt Bregstein ook op het spoor van de Amerikaanse tak van zijn familie, de Breakstone’s. Verschillende keren reist hij daarom naar de VS en ook naar Zuid-Amerika om verschillende nazaten van zijn overgrootouders op te zoeken. Door hun verhalen leert hij meer over zijn grootvader Bregstein en uiteindelijk ook over zijn eigen vader. En hiermee raken we ook aan de diepere waarde van veel documentaires. Het leert de kijker veel over verschijnselen in de wereld, over historische gebeurtenissen, maar ook over familiegeschiedenissen die anders verborgen zouden blijven. Afgelopen week waren er in de late avond op NPO2 twee documentaires die dat ook prachtig lieten zien. Dinsdag werd ‘Misha and the Wolves’ uitgezonden (ging ook over de Tweede Wereldoorlog) en woensdag werd een autobiografische documentaire uitgezonden van Heddy Honigman over haar leven. Vooral in de laatste docu was goed te zien hoe een documentairemaker te werk gaat. Ook een docu is geen wetenschappelijk verslag van harde feiten, maar bijna altijd een persoonlijke interpretatie van het verleden. Dat maakt het ook zo boeiend, omdat je je eigen verhaal er aan kunt spiegelen, maar ook omdat het diepere inzichten en drijfveren van mensen ontrafeld. Documentaires gaan over echte gebeurtenissen, het zijn geen speelfilms. Ook die laatste kunnen boeiend zijn, maar op een of andere manier vind ik documentaires interessanter.

Anders Leven en de IDFA

Een confronterend raam in de New Mount Pilgrim Church in Chicago

‘Ik ga leven’ won de NS Publieksprijs, ruim een kwartier na de uitzending kreeg ik er al een mailtje over. Ik had toch maar even gekeken naar ‘M’ en gezien hoe Lale Gül werd bedolven onder goudkleurige confetti. Veruit de jongste van de genomineerden zat verlegen, maar ook wel blij aan de talkshowtafel van Margriet van der Linden. De verliezers moesten toekijken met een zuurzoet lachje. Met hen hoeven we echter geen medelijden te hebben, zij zijn immers de ‘grootverdieners’ in boekenland. Lale, ze is nog maar een beginnend schrijver, is 7500 euro rijker en mag een jaar lang eersteklas reizen met de NS. Dat laatste is grappig, omdat ze studeert en dus wel een gratis OV kaart heeft (of voor doordeweeks of voor de weekenden). Nu kan ze de hele week reizen en nog eersteklas ook.
Natuurlijk had ik niet verwacht dat ‘Anders Leven’ van Manu Keirse zou winnen. Mooi was wel dat ik van verschillende vrienden, familie en dichtbije en verre kennissen, instemmende berichtjes kreeg. Sommigen hebben het boek zelfs aangeschaft! Geen idee trouwens hoeveel stemmen ‘Anders Leven’ gekregen heeft, nergens te vinden op het www. Via de site van de NS Publieksprijs kon ik alleen via de lezersclub contact maken. Welke namen er achten zitten, het blijft verborgen. Toch maar mijn vraag gesteld, waar ik de officiële uitslag met getallen kon vinden of ze eventueel toegestuurd kon krijgen. Mijn bericht was aangekomen en Floor berichtte mij het volgende: “Dag Roel,   Wat leuk dat je hebt gekeken. De NS Publieksprijs is er om het lezen van boeken te stimuleren met uiteindelijk één winnaar. De overige genomineerden zijn allemaal tweede. De uitslagen van hoeveelheid stemmen delen wij dan ook niet publiekelijk. Groet, Floor“. Jammer, want dit geeft niet veel inzicht. Ook via de CPNB (voor zover ik weet eigenaar van de NS Publieksprijs) ben ik er nog niet achter gekomen, maar via hun site ontdekte ik dat Floor waarschijnlijk Floor Boonstra is en werkt als online marketeer bij de CPNB. Komende week ga ik het nog wel een keer proberen. In verschillende kranten werd de uitreiking gememoreerd, waarschijnlijk op aangeven van de CPNB. Wie kan  anders weten, dat het boek van Ruud ten Wolde over zijn ziekte, vaak was genomineerd. Wel raar om dat te vermelden, want dit boek is pas in november verschenen en kon dus op geen enkele manier meedingen naar de NS Publieksprijs. Vermeld dan ook andere boeken die door lezers werden genoemd. Het laatste woord is hier nog niet over gezegd.

Anders Leven zou wel het thema van de IDFA kunnen zijn. Ruim 200 films geven een inkijk in onze samenleving. Hoe gaan we om met ouderen, de gevolgen van onderdrukking en verkrachting van de rechtstaat in Rusland, hoe gaan we om met de natuur, wat doet een goede leraar? De lijst zou ik nog veel langer kunnen maken, maar kijk gerust eens op de site van de IDFA. Deze weken zijn er gelukkig ook verschillende documentaires op tv te zien. En veel van wat ik zie deze dagen, kom je ook tegen aan gedachten in het boek van Manu Keirse.
Aan het eind van de maandagmiddag zat ik in de prachtige filmzaal van het De Nieuwe Lamar, vlak bij het Leidseplein. Het was mijn derde film deze dag en dan hoop je wel dat je het nog volhoudt. Het bleef lang leeg, maar op het laatst liepen er nog een paar schoolklassen binnen, een en al geroezemoes. Ik hoopte maar dat ze niet al te veel zouden gaan chillen, zoals ze al grappend riepen toen ze binnenliepen. Maar bij de eerste beelden van “All these sons” vielen ze stil en anderhalf uur hebben ze geboeid met mij zitten kijken naar een ingrijpende, ontroerende en zeer leerzame docu. In Chicago hebben de makers (Bing Liu en Joshua Altman) twee buurtprojecten gevolgd die proberen jongeren te helpen, die dreigen slachtoffer te worden van vuurwapengeweld. Het gaat om een project vanuit een moskee en vanuit een Baptistenkerk. Jongeren en begeleiders komen uitgebreid aan het woord en het geeft een goed inzicht hoe de zwarte bevolking in achterstandswijken in het verdoemhoekje zit. Een bijzonder beeld is hoe de Baptistengemeente, die kerkt in een voormalige Katholieke kerk, de glas-in-loodramen heeft aangepast. Blanke ‘heiligen’ zijn vervangen door gezichten van zwarte Amerikanen en in één van de ramen is zelfs een slavenschip afgebeeld. Ook dat is Anders Leven en zet aan tot nadenken over hoe de jongeren in arme wijken te worstelen hebben met hun geschiedenis en hun rol in de samenleving. Misschien kan zo’n documentaire aanzetten tot een andere manier van omgaan met relschoppers in Nederland. Waar zijn de projecten voor kansloze jongeren gebleven, waar zijn nog echte buurthuizen met betrokken buurtwerkers? Zijn er bijvoorbeeld buurtvaders in te zetten om voetbalhooligans onder hun hoede te nemen?

IDFA TIPS: waarschijnlijk komen een aantal van deze films de komende tijd op tv of zijn te zien in de bioscoop:
> Herr Bachmann und seine Klasse (Mr. Bachman and His Class)
> Hallelujah: Leonard Cohen, a Journey, a Song (over het beroemde lied van Leonard Cohen)
> F@ck This Job (over Natasja Sindejeva die het Russische tv-kanaal Dozjd (“regen”) opricht)

 

“Je mag natuurlijk ook op een boek naar eigen keuze stemmen.”…. NS Publieksprijs 2021, STEM ANDERS!

Eigenlijk is een prijs voor het ‘beste’ of ‘het meest favoriete’ boek onzin natuurlijk. Toen ik begin vorige week een mailtje kreeg van de ‘NS Publieksprijs 2021’ om te gaan stemmen op mijn favoriete boek, was de eerste neiging om op verwijderen te drukken. Maar een jaar lang gratis reizen weerhield me, dat leek me wel wat. Maar toen ik het lijstje met genomineerden zag, zonk me de moed in de schoenen. Het is toch niet te hopen dat een boek met de titel MARTIEN of DERKSEN straks er van door gaat met de ‘NS Publieksprijs 2021’. Dat zal toch niet gebeuren dacht ik. Moet ik dan één van de andere genomineerden aanbevelen? Saskia Noort heb ik nog nooit gelezen (hoewel ze al eerder is genomineerd en haar schaapjes al op het droge heeft, naar ik hoorde), Hendrik Groen vond ik met André van Duin wel leuk, maar zijn verblijf in huize Avondrood is inmiddels wel wat uitgemolken. Blijven over Lala Gül en Maike Meijer, beide boeken heb ik bij de plaatselijke boekhandel doorgebladerd. Bij Meijer zijn de tekeningen erg leuk, maar dat is het dan ook en met Gül heb ik best medelijden vanwege haar strijd, maar daar houdt het voor mij dan ook op.

Maar hoe dan gereageerd op de oproep van de ‘NS Publieksprijs 2021’?  Wanneer je de site van deze prijs bezoekt kun je daar de eregalerij bekijken. Wie won er vorig jaar? En het jaar daarvoor? Het ene jaar verschilt echt met het andere, ontdek ik. Dat Martine Bijl postuum deze prijs won, was terecht. Dat Joris Luyendijk won in 2016 vond ik niet zo gek, hij had een zeer lezenswaardig boek geschreven over de bankencrisis. Nog verder terug, kom ik bij de prijs van 2005. Toen werd de De Nieuwe Bijbelvertaling door de stemmers uitverkoren als boek van dat jaar. De NBV was niet genomineerd, maar werd toch het meest favoriete boek. De overige genomineerden waaronder het prachtige ‘Sonny Boy’ van Annejet van der Zijl, hadden het nakijken. Achteraf een vreemde actie van christelijk Nederland en ik hoop maar dat ze niet over een jaar de NBV21 gaan nomineren. De Bijbel hoort gewoon niet op zo’n lijst thuis. Mij valt trouwens op dat achter de De Nieuwe Bijbelvertaling ‘onbekend’ staat. Men had of de hoofdauteur moeten noemen, of moeten zeggen ‘vele auteurs’, van Mozes tot en met de apostel Johannes. Maar goed, dat terzijde. Terugkomend op 2021, Michiel van Egmond en Hendrik Groen hebben al een keer gewonnen, een ander mag ook wel een keer iets winnen. En trouwens, die Hendrik Groen komt nooit opdagen bij de uitreiking, omdat hij incognito wil blijven.

“Je mag natuurlijk ook op een boek naar eigen keuze stemmen.” Dat zinnetje zette mij aan het denken. Zo was immers ook de Bijbel in 2005 er op gekomen! Wat let mij om een ander boek als favoriet naar voren te schuiven. Edmund De Waal zou een goede kandidaat zijn, maar ook Piet Emmer met zijn boek over slavernij. Beide boeken zijn echt favoriet wat mij betreft, ik beveel ze graag aan. Maar al wikkend en wegend kwam ik bij een heel andere schrijver terecht. Manu Keirse, ‘een Vlaams klinisch psycholoog en licentiaat in de medico-sociale wetenschappen’ (Wikipedia) heeft al een hele reeks boeken op zijn naam staan. Het meest bekend is; “Helpen bij verlies en verdriet”. Een geweldig boek, over het kunnen accepteren van verdriet, ziekte, verlies en dood. De inmiddels 75-jarige Vlaming heeft zijn sporen door de jaren heen verdiend en bij velen gezorgd voor een nuchtere kijk op het bestaan als mens.
ANDERS LEVEN is zijn laatste boek en daarin maakt hij een wandeling door het dorp van zijn jeugd. Aan de hand van die jeugdherinneringen vertelt Keirse waar het in onze samenleving scheef zit. Zijn verhaal kun je zo doortrekken naar het grotere geheel van onze manier van leven, omgaan met politieke vraagstukken en ingewikkelde levensvragen. Anders Leven is een antwoord op vereenzaming, over omgaan met ouder worden en doorgeslagen individualisme. Op het internet zijn her en der prachtige samenvattingen en besprekingen te vinden, dus daar ga ik de lezer verder niet mee vermoeien. Het is een boek om aan te schaffen en heel slim geprijsd, op één cent na twintig euro. Een boek wat ik breed onder de aandacht wil brengen. Na het lezen zullen mensen anders naar de samenleving kijken, anders met hun ouder worden omgaan en hopelijk ook accepteren dat het leven eindig is. Daarom heb ik gestemd op dit boek en ik hoop dat velen zullen volgen. Laat het dan net als de Bijbel in 2005, maar een niet genomineerd boek zijn, dat de ‘NS Publieksprijs 2021’ wint.

Dat kan als u mijn idee steunt! Stuur deze blog door, maak uw vrienden en familie attent op dit bijzondere boek en vraag of ze stemmen op ANDERS LEVEN!
Wat zou het een stunt zijn om op deze manier Martien en Derksen achter te laten met een mooie nominatie, maar geen hoofdprijs. Stuur het door, praat er over, want ook de andere genomineerden zullen zo hun kanalen gebruiken om stemmers te winnen.